Huyện Sơn Hòa, tỉnh Phú Yên được thành lập từ năm Thành Thái thứ 11 (1899), đến nay đã 117 năm. Bằng sức lao động của những người đầu tiên đến vùng đất này khai hoang mở đất, lớp cư dân đã biến nơi “sơn cùng, thủy tận” thành những xóm làng trù phú. Sơn Hòa là một huyện mang nhiều dấu ấn lịch sử và cái nôi cách mạng của tỉnh Phú Yên trong suốt hai cuộc kháng chiến.

Những dấu ấn lịch sử :

Sơn Hòa có một vị trí hết sức quan trọng của tỉnh Phú Yên, bốn bề rừng che, núi tiếp núi, là một bộ phận của hành lang chiến lược Liên khu 5, có quốc lộ 25 (trước đây là tỉnh lộ 7) nối liền từ đồng bằng Tuy Hòa đến Tây Nguyên, thiên nhiên đã ban tặng cho huyện này một tiềm năng kinh tế phong phú, và có địa thế chiến lược quân sự thuận lợi, kết nối giữa miền xuôi và vùng núi. Chính vì vậy mà từ khi mới xâm lược nước ta thực dân Pháp và đế quốc Mỹ đều chú trọng đến vùng đất Sơn Hòa, để làm bàn đạp tấn công càn quét đánh phá vùng căn cứ cách mạng của ta ở miền núi, đồng thời tấn công lấn chiếm đồng bằng Tuy Hòa và các tỉnh Miền Trung duyên hải.

Từ những phong trào yêu nước của Lê Thành Phương, Nguyễn Hào Sự, Võ Trứ… Trong những năm đầu thế kỷ XX đã xây dựng căn cứ địa chiêu mộ nghĩa quân ở làng Giếng Nghị, xã Sơn Long ở núi La Hiên, Cây Vừng… để chống Pháp. Ngày 09/3/1945, Nhật đảo chánh Pháp, nhiều anh em tù chính trị lợi dụng thời cơ vượt khỏi ngục Trà Kê, một số cán bộ chiến sĩ xuống đồng bằng hoạt động, riêng đồng chí Đặng Sĩ Đối ở lại Sơn Hòa xây dựng cơ sở cách mạng thành lập Chi bộ Đảng đầu tiên của huyện ở xã Sơn Hội gồm có 3 đồng chí: Đặng Sĩ Đối, Nguyễn Bình và Võ Châu. Sau đó các đồng chí tiếp tục phát triển các cơ sở cách mạng ở Củng Sơn, Thạnh Hội và bắt liên lạc với Mặt trận Việt Minh tỉnh Phú Yên. Đến 9 năm kháng chiến chống thực dân Pháp và 21 năm kháng chiến chống Mỹ cứu nước, Đảng bộ Phú Yên chọn nơi đây xây dựng căn cứ, phát triển lực lượng. Qúa trình chống giặc xâm lược đó đã để lại trên đất Sơn Hòa nhiều di tích cách mạng như nhà thờ Bác Hồ, hội trường Mùa Xuân, và các cơ quan như: Tỉnh ủy Phú Yên, Mặt trận dân tộc giải phóng, huyện đội, bệnh xã Trúc Bạch… ở ba xã Sơn Định, Sơn Long, Sơn Xuân. Và những chứng tích tội ác của kẻ thù, nghĩa trang liệt sĩ tập thể tại Bắc Lý, ở thị trấn Củng Sơn, Núi Lở xã Phước Tân, Nhà tù Trà Kê là một ví dụ. Đó là những yếu tố kết tinh và hun đúc cho đất nước và con người Sơn Hòa trở nên kiên cường bất khuất, thể hiện sinh động lòng yêu nước của toàn thể nhân dân Sơn Hòa, chống giặc ngoại xâm thắng lợi. Các dân tộc anh em trên địa bàn huyện đoàn kết luôn đấu tranh và mơ ước một cuộc sống an cư lạc nghiệp muôn đời.

Bà con các buôn làng mở hội cồng chiêng mừng quê hương Sơn Hòa đổi mới

Trải qua 2 cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng Sản Việt Nam, quân và dân Sơn Hòa đã xả thân giành được những thắng lợi cực kỳ to lớn góp phần vào sự nghiệp chung giải phóng đất nước, đem lại độc lập, tự do cho dân tộc. Huyện Sơn Hòa và 7 xã được Nhà nước phong tặng danh hiệu cao quí “Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân” đó là: Sơn Long, Sơn Xuân, Cà Lúi, Phước Tân, Sơn Định, Suối Trai và xã Sơn Hội. Toàn huyện có 557 cán bộ, chiến sỹ được công nhận là liệt sĩ, và 51 bà mẹ được phong tặng danh hiệu “Bà mẹ Việt Nam anh hùng”.

Trong kháng chiến chống Mỹ các xã Sơn Định, Sơn Long và Sơn Xuân, huyện Sơn Hòa là căn cứ của tỉnh Phú Yên. Nơi đây gắn liền với quá trình tổ chức, phát triển lực lượng và các cơ quan lãnh đạo kháng chiến của tỉnh từ năm 1960 đến năm 1975. Căn cứ cách mạng của tỉnh Phú Yên đã được Bộ Văn Hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là di tích lịch sử quốc gia vào tháng 8/2008.

Một hướng đi, một niềm tin:

Sơn Hòa có nhiều tài nguyên thiên nhiên đa dạng và phong phú, có rừng nguyên sinh, rừng rậm nhiệt đới, có hệ thống động thực vật quí hiếm. Các khu rừng Suối Trai, Phước Tân, Cà Lúi có nhiều loại gỗ quý như: Mun, Trắc dây, Trắc cẩm lai, Cà te, Hương… Ở Suối Trai, Krông Pa, Phước Tân có nhiều loại thú rừng. Ngoài ra còn có nhiều loại trái cây rừng thu hoạch vào mùa hè, và đây là mùa các loài chim di trú về các khu rừng ở các xã giáp ranh với Tây Nguyên và dọc theo bờ sông Ba, sông Cà Lúi, sông Trà Bươn. Rừng Sơn Hòa có nhiều lâm đặc sản có giá trị kinh tế như: Dầu rái, Chai, Song mây và nhiều dược liệu quí đó là: Trầm hương, Sa nhân, Sâm bố chính, Hà thủ ô, Đỗ trọng Nam… Trên địa bàn huyện Sơn Hòa có 3 xã Suối Trai, Ea Chà Rang và Krông Pa được qui hoạch “Khu rừng đặc dụng” với tổng diện tích 12.000 ha, có nhiều gỗ và động vật rừng nằm trong “sách đỏ”.

Sơn Hòa có hai vùng đất chính: Phía Bắc gồm các xã Sơn Định, Sơn Long, Sơn Xuân kết cấu đất đỏ bazan, 3 xã này là cao nguyên Vân Hòa. Thổ nhưỡng ở đây rất thích hợp với các loại cây công nghiệp và cây ăn quả nên được tỉnh quy hoạch chuyên canh cây cà phê, cao su, thơm và sa nhân tím. Ở phía Nam có các dòng sông đó là: Sông Ba; Sông Con; Sông Cà Lúi, hàng năm đến nùa mưa lũ từ thượng nguồn đổ về các con sông này được bồi đắp một khối lượng lớn phù sa, tạo ra vùng đất màu mỡ, phì nhiêu, thích hợp với các loại cây trồng như: lúa, bắp, sắn, mía, thuốc lá, bông vải, mè và các loại đậu. Các vùng đất Sơn Hòa có những đồng cỏ, và những con suối phù hợp cho việc chăn nuôi bò đàn, dê. Đây là yếu tố thuận lợi để Sơn Hòa phát triển cây trồng và chăn nuôi gia súc đáp ứng nhu cầu đời sống nhân dân. Khoáng sản ở huyện Sơn Hòa chủ yếu là quặng bôxit, đá xây dựng, đá granit xuất khẩu, cát xây dựng…

Về giao thông có quốc lộ 25, từ Tuy Hòa xuyên suốt qua địa phận Sơn Hòa đến tây Nguyên, quốc lộ 19C từ huyện Đồng Xuân đi qua các xã Sơn Định, Sơn Hội, Sơn Phước rồi giao nhau với quốc lộ 25, qua Sông Ba đến huyện Sông Hinh và tỉnh Đắc Lắc. Ngoài 2 quốc lộ nói trên còn có các con đường thông suốt từ huyện đến các xã vùng sâu, vùng xa như Cà Lúi, Phước Tân.

Một góc thị trấn Củng Sơn

Bước ra khỏi chiến tranh, Sơn Hòa đối mặt với muôn vàn khó khăn, toàn huyện không nơi nào là không có dấu vết đạn bom, ruộng đồng hoang hóa. Nhân dân từ các ấp chiến lược của chế độ cũ trở về quê hương, ổn định nơi ăn, chốn ở. Các cấp, các ngành hoạch định nhiều dự án, nhiều chương trình, trong đó ưu tiên mở trường dạy học, chăm sóc sức khỏe cho nhân dân là hàng đầu. Đảng bộ huyện đã đề ra chủ trương tự lực tự cường, khôi phục sản xuất, tự cung, tự cấp lương thực, thực phẩm để ổn định cuộc sống. Nhân dân trong huyện đã vượt qua chặng đường khó khăn do hậu quả chiến tranh để lại.

Chúng ta nhìn lại hơn 41 năm qua, từ khi thống nhất hai miền Nam, Bắc năm 1975. Sơn Hòa trải qua nhiều giai đoạn, phía trước còn nhiều thử thách. Nhưng cán bộ và nhân dân Sơn Hòa đã chung sức chung lòng, từng bước xây dựng và phát triển. Đến nay, có thể nói Sơn Hòa bằng thực tiễn đã tạo ra cho con người vùng đất này khả năng tìm tòi, lựa chọn, sáng tạo một hướng đi rất thực tế, khách quan, và rất phù hợp đã vực dậy một niềm tin như một động lực của sức mạnh đã tạo ra khả năng vững bước phát triển toàn diện trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội, làm thay đổi diện mạo của một huyện nghèo, một huyện giáp ranh với Tây Nguyên trước đây còn nhiều khó khăn, đang trong tâm thế phấn đấu xây dựng dân giàu, huyện mạnh tiến kịp trên đà phát triển của đất nước. Hiện nay, đồng bào các dân tộc thiểu số đã đi vào định canh, định cư, làm ruộng lúa nước, trồng cây công nghiệp ngắn ngày, trọng tâm là sản xuất mía. Năm 2015 tổng giá trị sản xuất nông-lâm nghiệp đạt trên 1.000 tỷ đồng. Niên vụ 2015-2016 huyện Sơn Hòa có tổng diện tích mía 13.000 ha, chăn nuôi gia súc ngày càng phát triển, năm 2015 toàn huyện có gần 25.000 con bò. Các địa phương cơ sở hạ tầng đã đầu tư kịp thời đáp ứng nhu cầu sản xuất cho nhân dân, toàn huyện có 34 công trình thủy lợi, 82km đường giao thông liên xã. Trên địa bàn huyện có 69 doanh nghiệp, trong đó có Nhà máy đường KCP với công suất 8.000 tấn mía cây/ngày. Đồng thời có chính sách thu hút nhân tài, đầu tư cho sự nghiệp giáo dục, y tế, đào tạo nguồn nhân lực tại chỗ. Trong năm vừa qua giải quyết việc làm mới 1.250 lao động. Tỷ lệ hộ nghèo giảm còn 11%. Đảng bộ và nhân dân huyện Sơn Hòa đang bước vào thời kỳ phát triển mới tiến hành công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn. Nghị quyết Đảng bộ huyện Sơn Hòa lần thứ XI, nhiệm kỳ 2015-2020 đã đề ra chỉ tiêu, tốc độ tăng trưởng kinh tế bình quân giai đoạn 2015-2020 phấn đấu đạt từ 15-16%, đến năm 2020 giải quyết việc làm ổn định 3.600 lao động, giảm tỷ lệ hộ nghèo từ 2,5-3%. Hiện nay, Đảng bộ huyện Sơn Hòa tiếp tục tìm hiểu và nghiên cứu các thế mạnh và cả những hạn chế để từ đó đề ra phương hướng và những biện pháp khả thi nhằm phát huy tiềm năng, khắc phục các mặt yếu kém để làm cho huyện nhà ổn định an sinh xã hội, bảo đảm phát triển nhanh và bền vững, đó là sự kỳ vọng của mọi tầng lớp nhân dân huyện Sơn Hòa.

TRẦN LÊ KHA